Birden kendimizi dönüşüme uğramış bir dünyada bulduk. Boş sokaklar, kapanmış mağazalar, alışık olmadığımız temiz gökyüzü, artan ölüm sayıları: gözlerimiz önünde daha önce deneyimlenmemiş bir şey gerçekleşiyor.
Ekonomi haberleri neredeyse her yerde korkutucu: COVID-19 pandemisi kapitalizmin tarihinde en sert ve derin ekonomik daralmayı tetikledi.[i] Komünist Manifesto’yu alıntılarsak katı olan her şey buharlaştı: ‘küreselleşme’ tersine döndü; daha önce üretimi örgütlemenin tek ‘rasyonel’ yolu olan uzun tedarik zincirleri çöktü ve katı sınırlar geri geldi; ticaret çarpıcı bir şekilde azaldı ve uluslararası seyahat ciddi bir şekilde sınırlandırıldı. Birkaç gün içinde on milyonlarca işçi işlerini kaybettiler ve milyonlarca işletme de çalışanlarını, müşterilerini, tedarikçilerini ve kredi hatlarını kaybetti.[ii] Çok sayıda ekonomi GSYH’de çift haneli oranlarda gerileme bekliyor ve birçok sektör kurtarma için hükûmetlerden yardım dileniyor. Sadece Birleşik Krallık’ta bankalar, demiryolları, havayolları, havaalanları, turizm sektörü, yardım kuruluşları, eğlence sektörü ve üniversiteler yanı sıra yerinden edilmiş işçiler ve tam etkisi daha görülmemiş bir şok nedeniyle her şeylerini kaybetmiş (ismen) kendi hesabına çalışanlar iflasın eşiğindeler.[iii]
Siyasal yansımalar belirsiz. İdeolojik olarak, ‘mali kemer sıkma’ zorunluluğu ve kamu politikasının sınırlılıklarına dair neoliberal söylemler ortadan kalktı. İlkeli Avusturya okulu mensupları ve her renkten neoliberaller, ekonomiler battığında yapmaya alışık oldukları üzere çabucak özensiz bir Keynesçiliğe çekildiler: ihtiyaç duyulduğunda, Hazinenin büyük emziğini ilk kapan büyük ödülü kazanıyor ve devlet müdahalesi daha yapılmayanlar üzerinden sorgulanıyor. Özel sektör ve medya devlet harcaması talep ediyor ve ‘serbest piyasa’nın meşum vaizleri özel girişimleri kurtarmak üzere sınırsız kamu harcaması talebinde bulunmak üzere TV ekranlarına koşuyorlar. Koşullar değiştiğinde ve hafızalardakiler silinmeye başladığında normale döneceklerine şüphe yok. Bu noktada, devlet yeniden ‘kötü’ görülecek ve kamu hizmetleri yeni kesintilere hazır olacak. Bu sırada, uçlarda yer alan kızgın aşı karşıtları, düz Dünyacılar ve dinci fanatikler kanıtlanmamış yöntemlere dayanan mucize tedaviler deneyerek ya da Brezilya Başkanı Jair Bolsonaro ile dua edip oruç tutarak,[iv] büyük kişisel riskler[v] alıp pandemiyi inkar noktasına gelmişken, neoliberalizm kendisini ideologlardan yoksun buluyor. Tanrı bizleri onlardan korusun.
Şaşırtıcı bir biçimde salgının kendisi beklenmiyor değildi. On yıllardır sivil ve askeri stratejistler, bilhassa 1980’lerde HIV, 2003’te SARS ve daha yakın zamanda Ebola ve başka ‘yeni’ hastalıklarla olan deneyimlerden bu yana geniş bir yelpazede senaryoları ele almışlardı.[vi] Grip benzeri bir virüsün Güney Çin hayvan pazarlarında ortaya çıkma ihtimali iyi biliniyordu.[vii] Kamu sağlığı krizi ve ekonomik krizlerin planlama başarısızlıkları nedeniyle oluşmadığı sonucu çıkartılabilir: daha ziyade, bu krizler siyasal tercihleri yansıtıyor, devlet kapasitelerinin ortadan kalkmasını, sersemletici uygulama başarısızlıklarını ve şok edici bir şekilde tehdidin hafife alınmasını – ki bu nedenle sistemik bir değerlendirmenin parçası olarak kariyerlerin sönümlenmesi, görevden almaların gerçekleşmesi gerekiyor.[viii] 2020 başlarında Çin haftalar boyunca dünyaya salgına hazırlanma zamanı kazandırdı ve bununla nasıl başa çıkılacağına dair bir örnek sundu. Başka Doğu Asya ülkeleri, bilhassa Singapur, Güney Kore, Tayvan ve Vietnam (az ya da çok mütecaviz) politika alternatifleri oluşturdular ve büyük oranda başarılılardı. Bu sırada Batı çuvalladı: yaptırımla, ablukayla, uzak bir diyarı bombalamakla çözülemeyecek bir sorunla karşılaştıklarında Dünyadaki en müreffeh ülkelerin hükûmetleri ne yapacaklarını bilemediler. Avrupa Birliği bir kez daha ihtiyaç duyulduğunda hayal kırıklığına uğratırken, şaşırtıcı olmayan bir şekilde, Birleşik Krallık ve Birleşik Devletler hükûmetleri özellikle başarısız oldular.[ix]
Gelişmiş Batı ülkeleri odağında birçok ekonomide çöküşün büyüklüğü daha önce görülmedik boyutlarda ve kapitalizmin işleyişi bakımından uzun erimli sonuçları olması mukadderse de COVID-19’un darbe vurduğu şey başarılı bir küresel ekonomi değildi. 2020’nin başlarında Dünya halihazırda, 2007 Küresel Finansal Krizini (KFK) takip etmiş bulunan ‘büyük durağanlık’ içine girmişti; en iyi performans sergileyen büyük Batı ekonomisi ABD dahi gözle görülür bir biçimde yavaşlıyordu. Herhangi bir ekonomi bu koşullarda boğulacağı için, bu tespitler, fırtınanın büyüklüğünü küçümsemek amacı taşımıyor; ancak, COVID-19 kırılgan ülkeleri vurduğundan beri hemen bunların zayıf yanlarını da ortaya serdi.
Pandemi, kırk yıllık neoliberalizm, her biri kısa vadeli kar uğruna atılan adımlarla piyasanın ‘üstün verimliliği’ adına devlet kapasitelerini ortadan kaldırmış, üretimin ‘küreselleşmesi’ ile sanayisizleşmeyi desteklemiş ve sadece devlet tarafından güvence altına alınabilen kırılgan finansal yapılar inşa etmişken ekonomileri vurdu. Küresel ekonominin parçalanması en uzlaşmasız biçimde neoliberal ekonomileri, özellikle Birleşik Krallık ve ABD’nin, hastaneye kaldırılmış olanları hayatta tutacak solunum cihazları bir tarafa, sağlık personeli için dahi yeterli maske ve kişisel koruyucu malzeme üretemez olduğunu ifşa etti. Neoliberal tüketim tapınması el temizleyiciler, makarna ve sardalyalar için çirkef kavgalara, tuvalet kağıdı için yumruklaşmalara evrilirken, aynı zamanda çevrimiçi çalışmanın, bu geçişin normalde alacağı yıllar zarfında değil günler içinde sayısız alanda norm haline gelmesiyle hizmet temini tanınamayacak ölçüde dönüşüme uğradı.
Tasarruf yoksunluğu, kötü barınma, yetersiz beslenme ve sağlıklı yaşamlarla uyumsuz çalışma düzenleri nedeniyle gelir elde etme kapasitelerinde aksamalara ve sağlık sorunlarına karşı son derece kırılgan olan, güvencesiz ve yoksullaşmış bir işçi sınıfı yaratmışken, neoliberalizmin aynı zamanda çok sayıda ülkede sağlık sistemlerinin içini boşalttığı, bunları parçaladığı ve kısmen özelleştirdiği kısa zamanda açığa çıktı.[x] Bu sırada sosyal demokrat solun yenilgisi işçi sınıfını korumasız bıraktı. Bu süreçler (devlet öncülüğündeki) Çin mallarına ulaşmak için, üretemeyeceği ya da satın alamayacağı maske ve solunum cihazlarını çalan, ayrıca daha zayıf ülkelere hakaret eden ABD’nin giderek çıldırmış bir zorba gibi davrandığı nahoş kavgalarda zirve noktasına ulaştı.[xi]
En başta insanların doğaya tecavüzü sorunu yaratmış olabilir,[xii] ancak neoliberalizmde kolektifliğin yok edilmesinin pandeminin etkisini artırdığına şüphe yok. Neoliberalizm insan yaşamlarını simgesel biçimde o kadar değersizleştirdi ki, devletlerin toplumsal yaşamda inşa edici bir görev üstlenebileceğini göstereceği kadar karların azalmasına da yol açacak (şok edici, korkunç!) olan bir kapatmanın kayıpları azaltacağı kanıtlanmış olsa dahi; kaçınılmaz olarak yaşlıların, [bağışıklı sistemi, ç.n.] zayıf olanların, sağlık sorunu bulunanların ölümüne (ve bu kesimlerin getireceği mali ‘yüklerin’ hafiflemesine)[xiii] yol açacak ‘sürü bağışıklığı’ stratejisini hükûmetlerin dayatma girişimleri nedeniyle birçok ülkede kıymetli zamanlar kaybedildi – özellikle uzlaşmasız sağcı neoliberal yönetimlerin bulunduğu yerlerde: ABD, Birleşik Krallık ve Brezilya’da. Nihayetinde kitlesel baskı ve Çin’de ve başka yerlerde başarı en isteksiz yönetimleri dahi kapatma uygulamalarına itti, fakat bazen kısmen ve çekingen bir şekilde uygulanan kapanma kararları, karışık mesajlar ve yetersiz uygulama riski altındalardı. Bu ülkelerde test sayıları da sınırlıydı ve sağlık çalışanları genellikle yetersiz koruma ile baş edilemez iş yüküyle baş etmek zorunda kaldılar. Pandemiye dair bu yaklaşım hiçbir amaçla ilgisi olmaksızın binlerce insanın gereksiz ölümüne yol açacak.[xiv]
Birleşik Krallık’ta hiçbir zaman güvenilmez Boris Johnson’ın liderliğindeki kaotik yönetim kendisini iki kötülükle karşı karşıya buldu: bir tarafta artan ölüm sayıları, diğer tarafta gittikçe kötüleşen GSYH’de potansiyel düşüş tahminleri. Muhafazakar Parti ve Brexit’in iş dünyasındaki en çığırtkan destekçilerinin başlardaki basıncı[xv] ile Birleşik Krallık hükûmeti ‘tıbbi uzmanlarını’ karların ve ‘küçük devlet’ fikrinin korunmasını bilim adına meşru göstermek amacıyla harekete geçirdi. Güçlenen kızgın kamuoyu karşısında, hükûmet Mart ayının ortasında istikamet değiştirdi, ancak o güne gelindiğinde çok geç kalınmıştı. Hükûmetin gerekli önlemi erteleme tercihi, hazırlıksızlığı ve sersemletici beceriksizliği nedeniyle Birleşik Krallık sonunda her iki ihtimalin de en kötüsünü deneyimleyecek: sayısız ölüm (hayat kayıplarını daha az göstermek için bilinçli bir uğraş olduğundan gerçekten de sayısız ölüm)[xvi] ve yüz milyarlarca pound’luk ekonomik kayıplar.[xvii]
Pandeminin toplumsal yansımaları örneğin toplumsal grupların farklılaşan kendilerini koruma yetenekleri aracılığıyla hızla ortaya çıktı. Kısacası, über-zenginler yatlarına geçtiler, biraz zenginler ikinci evlerine kaçtılar, orta sınıf aşırı heyecanlı çocuklar eşliğinde evden çalışmaya uğraştı ve zaten ortalamada sağlık durumları ayrıcalıklılardan daha kötü olan yoksullar ya gelirlerini bütünüyle kaybettiler, ya da otobüs sürücüleri, bakım emekçileri, hemşireler, kapı görevlileri, mağaza çalışanları, inşaat işçileri, temizlik görevlileri, dağıtım elemanları vb. pozisyonlarında çok övülen ancak (söylemesi gereksiz) düşük ücretli ‘temel iş’leri yapmak üzere yaşamlarını riske atmak zorunda kaldılar. Bu sırada aileleri de kalabalık evlerde kapalı kaldı. Yoksullar, Afrika, Asya kökenliler, etnik azınlıklara mensup olanların ölüm istatistiklerinde çarpıcı bir şekilde daha fazla yer alması şaşırtıcı değil.[xviii]
Buna yanıt olarak, birçok hükûmet KFK sonrasındaki uygulamalara tekrar yöneldiler, ancak bunların yetersiz olduğu çabucak ortaya çıktı: bu ekonomik çöküş çok daha kapsamlı, kriz çok daha büyük ve kurtarmalar daha öncekilerden daha maliyetli olacak.[xix] Eşi görülmedik biçimde, Merkez Bankaları büyük şirketlere doğrudan finansman sağlamaya başladı: esasen seçilmiş kapitalistlere ‘helikopter para’ veriyorlar (bazı örneklerde temettü olarak doğrudan hisse sahiplerine aktarılıyor).[xx] Milyarderlerin, genelde vergi ödemeyenlerin daha önce kaçınmış oldukları maliyeden destek almak için yakardıkları yakışıksız gösteriyi gizlemek için bazı hükûmetler çalışanlara, genellikle doğrudan değil işverenleri aracılığıyla gelir desteği sunmayı vadettiler. ABD’de federal hükûmet, eşi görülmedik ve kapanma karları erittikçe ve Başkanlık seçimi yaklaşırken artacağı kesin 2 trilyon dolarlık destek hattı ile başlayarak sermayeye önerilen afallatıcı destekleri gizlemek amacıyla, bütün hanelere bir seferlik (özellikle D. Trump’ın kendisinin imzaladığı) önemsiz çekler gönderecek.
Pandeminin ekonomik yansımalarının katastrofik olacağı kesinse de, siyasal yansımaları kesin olarak tespit edilemez. Birleşik Krallık’ta pandemi Muhafazakar Parti’nin (bir adım ötede sonu kötü Koalisyon hükûmeti ve onun selefi Yeni İşçi Partisi’nin) toplumsal direnci zayıflattığı ve Ulusal Sağlık Sistemini (NHS) sistematik bir şekilde kötüleştirdiğini açığa vurdu.[xxi] Yeni İşçi Partisi döneminde olduğu üzere sağlık hizmetlerine para harcandığında dahi amaç, sağlık sisteminin kar güdüsüne bağımlılığını artırmak üzere NHS’i dağıtmak ve bölümlere ayırmak, maliyeti ne olursa olsun rekabet getirmek, hizmetin içini boşaltmak ve satılabilecek ne varsa satmaktı.
Pandemiyle birlikte devletin yoktan para yaratabilmesi ve ‘temel’ olarak görüldükleri ölçüde belirli sektörlere kurtarıcı el uzatabilmesi kapasitesiyle görüldüğü üzere (ki sonuçta barınma, sağlık, istihdam vb. için bu deneyimlenmedi) ‘mali kemer sıkma’ hakkındaki Muhafazakar vaaz yerle bir oldu. Aynı zamanda, virüsten bireysel kaçış görülebilse de, felaket karşısında bireysel bir çözüm olamayacağından bireycilik ideolojisinin bir sahtekarlık olduğu gösterildi: tek bir kişi hiçbir zaman salgından azade olamaz, hastalandığında sadece ona bakılamaz ve devlet dışında kim ekonomik çöküşü durduracak, ekonomi daralırken gelir akışlarını güvence altına alacak, kapanma uygulayacak ve sağlık hizmetlerine kaynak aktaracaktır? Solun her zaman bildiği ve Birleşik Krallık Başbakanının fark edemediği üzere, sonuçta toplum diye bir şey vardır.[xxii] Kapitalizmin kar etme zorunluluğunun insandışılığının yüzünü, kapitalizmin desteklediği , nihai olarak çalışmayanların kırımına varan ‘sürü bağışıklığı’nın kitlesel reddi açığa çıkardı.
Artık solun ne için mücadele verebileceğine odaklanabiliriz. Birincisi gerekli dersleri çıkarmak. Sağlık krizi ve Batı’da ekonomik çöküş, Doğu’da daha etkili yanıtlarla karşılaştırıldığında radikal olarak neoliberal yönetimlerin, yaşamları korumak ve geçimi güvence altına almak gibi temel yönetişim işlevlerini yerine getiremediklerini gösterdi. Pandemi ayrıca hegemonyanın Batıdan Doğuya geçişinin simgesi olmaya aday. Merkezileşmiş ve kapasite sahibi (daha az ya da çok demokratik, eldeki deneyim siyasal rejimle politika yeterliliği arasında pek bir ilişki bulunmadığını gösteriyor) devletlerin ve gelişkin bir imalat tabanının insan yaşamı açısından önem arz ettiği, zor zamanlarda sınırların kapanabileceği ve dostların ortadan kaybolacağı açık ve bunu unutmak zor.
İkincisi yaşamın kendisini güvence altına alma. Devletler sağlık sisteminin hızla genişlemesi dahil, istihdamı, gelirleri ve temel hizmetleri güvence altına almalı. Bu sadece ekonomi politikası gerekçesiyle değil ancak etkili sağlık politikalarının parçası olarak yapılmalı: garantili işler ve gelirler daha fazla insanın evde kalmasını sağlar, bu sağlık sisteminin yükünü azaltır, pandeminin sonunu daha çabuk getirir ve toparlanmayı hızlandırır.[xxiii] Bunu yapmak üzere, kredi akışını güvence altına almak ve spekülasyonu engellemek amacıyla bankacılık sistemi kamulaştırılmalı ve Merkez Bankaları ekonomiyi yüzdürecek kadar likiditenin bulunmasını sağlamalı. Anahtar hizmetler, temel ihtiyaçların karşılanmasını sağlamak üzere devlet tarafından yerine getirilmeli; merkezi otoriteler havayollarına, demiryollarına, süpermarket zincirlerine on milyarlar verebiliyorlarsa, kamu da bunların sahibi olabilir.[xxiv]
Üçüncüsü, kolektifliğin yeniden keşfi ve krizin zorlamalarıyla ortaya çıkan insan türünün indirgenemez toplumsallığının konsolidasyonu. Sol ekonominin kolektif bir sistem olduğunu (‘ekonomi biziz!’), insanlar olarak birbirimize bağlı bulunduğumuzu ve kamu hizmetlerinin temel hizmetler olduğunu vurgulamalı. Bunlar (artık açıkça zombi biçimini almış) neoliberalizme karşı ilerici bir alternatif için yolu açabilir.
Dördüncüsü maliyetlerin dağıtımı. Krizin ekonomik yükü KFK’den çok daha fazla olacak ve kamu hizmetlerinin bu yükü kaldırması ya da kaldırabilmesi mümkün değil. Tek yol artan oranlı vergilendirme, kamulaştırma, gerektiğinde borcu ödememe ve yeni bir ‘yeşil’ büyüme stratejisi.
Beşincisi, özel olarak Birleşik Krallık’ta İşçi Partisi’nin ve bunun uzantısı olarak başka yerlerde ilerici partilerin ve örgütlerin konumlarının ne olacağıdır: kriz zamanında hükûmetle birlik mi (ve Corbyn-sonrası Parti’yi ‘arındırmak’ ve hükûmete geçişini kolaylaştırmak)[xxv] ya da vatanperver görünmeme riskini alarak Muhafazakar hükûmeti eleştirmek mi? Meselenin esası Muhafazakarların yanlış politikalar uygulamış olmaları ve bunları beceriksizce yapmış olmaları, bunun sonucunda da on binlerce kişinin ölecek olmasıdır (yetki devredilmiş İskoçya ve Galler yetersiz olsalar da daha iyi bir performans sergilediler). İşçi Partisi’nin muteberliği için mevcut politikalarla kirlenmemesi ya da önlenebilir ölümlerin sorumluluğu altına girmemesi gerekir. Aksi, hükûmetin yanıldığının farkına varan ve bunun hesabını sormak isteyen nüfusun önemli bir kesiminin yönünü şaşırmasına neden olur. Bunun yerine solun odağı tabanda dayanışma oluşturmak, hükûmetten hesap sormak, Tory’leri suç teşkil eden politikaları ve beceriksiz uygulamaları nedeniyle acımasızca eleştirmek ve siyasal olarak yapılabilecekler kapsamını genişletmek, devlet öncülüğündeki güvenlik ağlarını ve neoliberalizmin tahribatı sonrasında devlet kapasitesinin yeniden inşasını desteklerken bir ölüm tarikatı olan neoliberalizme meydan okumak olmalı. Bunun karşısında İşçi Partisi’nin İkinci Dünya Savaşında Muhafazakar Parti’yle bir koalisyona gittiği ileri sürülüyor, o zaman neden şimdi olmasın deniyor. O dönem bir ulusal birlik hükûmeti olduğu doğru: ancak bu Winston Churchill’in savaş kabinesinde bir koalisyondu, İşçi Partisi’nin doğru bir şekilde desteklemeyi reddettiği Neville Chamberlain’in satılmış yönetimiyle birliktelik değildi.
Kapitalizmin bu lekeyi çıkartamayacağına dair tedbirli bir iyimserliğe sahibim. Ne tür bir toplumun çoğunluğa hizmet edeceğini ve deneyimlediğimiz utanç verici sonuçların tekrarını engelleyeceğini tahayyül etme zamanı. Neoliberalizmin suçları ve verimsizlikleri yerine, artan oranlı vergilendirmeye, kamu hizmetlerinin acil durumlar için alan tanıyarak genişletilmesine ve dayanışmaya, insani değerlere ve doğaya saygıya dayanan bir topluma ihtiyacımız var. Bunu söylemek kolay ve sorgulanamaz bir şekilde doğru, ancak sol neredeyse her yerde bazen on yıllar boyunca savunmada kaldı ve pandeminin otoriter, ırkçı ve tepkisel yanıtlara yol vermesi de gayet ihtimal dahilinde.
Kısacası COVID-19 pandemisi bir talihsizlikle ortaya çıktı ancak beklenmiyor değildi. Sonuçları skandal olmanın ötesine geçiyor: suç teşkil ediyor ve sol bunu yüksek sesle, net bir şekilde söylemeli. Neoliberal kapitalizmin insan dışılığı ve suçluluğu ifşa edildi ve COVID-19 dayanışma, sanayi politikası ve devlet kapasitesi olmadan sağlık politikası olamayacağını gösterdi. Bu, her şeyin göze alınacağı bir mücadele. Bu krizden daha iyi bir toplum yaratarak çıkmalıyız. Sola hiçbir zaman olmadığı kadar ihtiyaç var ve solun bu meydan okumaya karşı öne atılması gerekiyor.
Alfredo Saad-Filho Brezilya, Kanada, Japonya, Mozambik, İsviçre ve Birleşik Krallık’ta üniversitelerde ve araştırma kurumlarında çalıştı ve UNCTAD’da kıdemli ekonomik ilişkiler görevlisiydi. Kalkınmanın siyasal iktisadı, sanayi politikası, neoliberalizm, alternatif ekonomi politikaları, Latin Amerika siyasal ve iktisadi kalkınması, enflasyon ve istikrar kazandırma ve emek değer kuramı ile uygulamaları araştırma alanları arasındadır.
[Progress in Political Economy internet sitesinden alınarak PolitikYol için Ali Rıza Güngen tarafından çevrilmiştir.]
[i] N. Roubini, ‘Coronavirus Pandemic Has Delivered the Fastest, Deepest Economic Shock in History’, The Guardian, https://www.theguardian.com/business/2020/mar/25/coronavirus-pandemic-has-delivered-the-fastest-deepest-economic-shock-in-history
[ii] Pandeminin küresel sermaye devrelerindeki izlerinin incelemesi için bkz. K. Moody ‘How “Just in Time” Capitalism Spread COVID-19’, https://spectrejournal.com/how-just-in-time-capitalism-spread-covid-19/
[iii] Bir değerlendirme için bkz. A. Tooze, ‘Shockwave’, https://www.lrb.co.uk/the-paper/v42/n08/adam-tooze/shockwave
[iv] T. Phillips ve D. Phillips, ‘Bolsonaro Dragging Brazil towards Coronavirus Calamity, Experts Fear’, https://www.theguardian.com/world/2020/apr/12/bolsonaro-dragging-brazil-towards-coronavirus-calamity-experts-fear.
Arjantinli aktör ve yönetmen Ricardo Darín açık bir şekilde belirttiği üzere “embesillerin salgınına karşı mücadele etmek çok zor”, https://www.contioutra.com/ricardo-darin-em-entrevista-disse-e-muito-dificil-lutar-contra-a-pandemia-de-imbecis/
[v] Bir örnek için bkz. ‘Israel Health Minister under Fire over Ultra-Orthodox COVID-19 Crisis’, https://www.france24.com/en/20200408-israel-health-minister-under-fire-over-ultra-orthodox-covid-19-crisis; ‘Coronavirus: Pastor Who Decried “Hysteria” Dies after Attending Mardi Gras’, https://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-52157824; ‘Bishop Who Said “God is Larger Than This Dreaded Virus” Dies of Covid-19’, https://edition.cnn.com/2020/04/14/us/bishop-gerald-glenn-god-larger-coronavirus-dies/index.html, ve ‘Prefeito Bolsonarista, Para Quem a Cura da COVID-19 Viria de Igrejas, é Internado em Hospital de Luxo com a Doença’, https://www.brasil247.com/regionais/sudeste/prefeito-bolsonarista-para-quem-a-cura-da-covid-19-viria-de-igrejas-e-internado-em-hospital-de-luxo-com-a-doenca.
[vi] Örneğin, T.J. Coles ‘Freedom from Fear: John Pilger Discusses Coronavirus Propaganda, Imperialism, and Human Rights’, https://www.counterpunch.org/2020/04/10/freedom-from-fear-john-pilger-discusses-coronavirus-propaganda-imperialism-and-human-rights/
[vii] Örneğin, Ming Wang vd. ‘Food Markets with Live Birds as Source of Avian Influenza’, Emerging Infectious Diseases 12 (11), 2006, pp.1773-1775, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3372357/. Daha genel olarak, ‘Çin merkezdi… Başka hiçbir ülkede kentleşme, küresel değer zincirlerine eklemlenme ve yeni gıda normlarının böyle baş döndürücü bir yakınsaması yoktu.’ (C. Katz, ‘Un Detonador de la Crisis Potenciado por el Lucro’, https://vientosur.info/spip.php?article15727).
[viii] Detaylı bir inceleme için bkz. S. Grey ve A. MacAskill, ‘Johnson Listened to His Scientists about Coronavirus – But They Were Slow to Sound the Alarm’, https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-britain-path-speci-idUSKBN21P1VF
[ix] Henüz benimsenmemiş Avro tahvili seçeneği için bkz. G. Stahl ‘The Reconstruction of the Europeans Economy after the Corona Pandemic’, https://progressivepost.eu/spotlights/the-reconstruction-of-the-europeans-economy-after-the-corona-pandemic ve P.-O. Gourinchas, Flattening the Pandemic and Recession Curves, https://econfip.org/policy-brief/flattening-the-pandemic-and-recession-curves/
[x] Bkz. I. Solty, ‘The Bio-Economic Pandemic and the Western Working Classes’, https://socialistproject.ca/2020/03/bioeconomic-pandemic-and-western-working-classes/
[xi] Örneğin, B. Wright, ‘U.S. Accused of Stealing Ventilators from Barbados as Coronavirus Spreads in the Caribbean’, https://newsone.com/3924158/barbados-accuses-us-ventilators-seized/; V. Doğantekin, ‘US “Steals” Medical Supplies Amid Pandemic’, https://www.aa.com.tr/en/americas/us-steals-medical-supplies-amid-pandemic-expert/1800001 ve L. Jeffery, ‘German, French Officials Accuse U.S. of Diverting Supplies’, https://www.npr.org/2020/04/04/827321294/german-french-officials-accuse-u-s-of-diverting-supplies?t=1586817225869
[xii] Örneğin, B. Zahoor, ‘Health: Why New Viruses Continue to Spread’, https://www.dawn.com/news/1546447 ve J. Vidal, ‘Human Impact on Wildlife to Blame for Spread of Viruses, Says Study’, https://www.theguardian.com/environment/2020/apr/08/human-impact-on-wildlife-to-blame-for-spread-of-viruses-says-study-aoe
[xiii] Bkz. I. Frey, ‘“Herd Immunity” is Epidemiological Neoliberalism’, https://thequarantimes.wordpress.com/2020/03/19/herd-immunity-is-epidemiological-neoliberalism/?fbclid=IwAR1S6GyMrklnntU7c54CEEMceZOI92Ipf0rlWPCbY2nCKIEu3MCcARoGbOgThe. Benzer bir şekilde, ‘Hafta sonu haberlere göre [Başbakanın özel danışmanı Dominic] Cummings, “bazı emeklilerin ölümü anlamına geliyorsa, çok da kötüymüş” diyerek başta hükûmet eylemini engelledi. Bu yaklaşım günlerce ayak sürümenin nedenini açıklıyor, https://www.jonathan-cook.net/blog/2020-03-24/coronavirus-terrified-us/?fbclid=IwAR2yJIJ162tZB0wBvqZYBgcGdr73a0ZiBudd_PNLTkCTAf7xvpT7BY8dJHA. Ayrıca bkz. D. Conn ve P. Lewis, Documents Contradict UK Government Stance on Covid-19 “Herd Immunity”’, https://www.theguardian.com/world/2020/apr/12/documents-contradict-uk-government-stance-on-covid-19-herd-immunity. Benzer skandal ABD örneği için, bkz. E. Lipton vd. ‘He Could Have Seen What Was Coming: Behind Trump’s Failure on the Virus’, https://www.nytimes.com/2020/04/11/us/politics/coronavirus-trump-response.html#click=https://t.co/njIugzJ3bq
[xiv] İtalya’da Bergamo örneği insanları kaybetme uğruna karı koruma çabasını gösterdiği için özellikle çarpıcıdır. Bkz. A. Sidera, ‘Bérgamo, la Masacre que la Patronal No Quiso Evitar’, https://ctxt.es/es/20200401/Politica/31884/Alba-Sidera-Italia-coronavirus-lombardia-patronal-economia-muertes.htm
[xv] Özellikle korkunç bir örnek için bkz. F. Greig, ‘Wetherspoons Founder Tim Martin Has Told Staff Who Might Not Be Paid During Lockdown to “Go Work at Tesco”’, https://www.yorkshireeveningpost.co.uk/read-this/wetherspoons-founder-tim-martin-has-told-staff-who-might-not-be-paid-during-lockdown-go-work-tesco-2516460
[xvi] Kısacası, Birleşik Krallık’ta ölümler genelde sadece COVID-19’la bağlantılı NHS hastanelerindeki ölümleri kapsıyor; yani evlerde ya da bakım evlerindeki ölümler sayılmıyor. Britanya hükûmetinin bakım evlerindekilere ilişkin duyarsızlığı savaş sonrası Avrupa’daki en ciddi skandallardan birisi. Bkz. N.P. Walsh ve M. Krever, ‘The UK’s “Coronavirus Dashboard” May Be Under-Reporting Deaths Significantly’, https://edition.cnn.com/2020/04/07/uk/coronavirus-uk-deaths-intl-gbr/index.html ve C. Giles ‘Deaths from Coronavirus Far Higher in England than First Reported’, Financial Times,https://www.ft.com/content/c07e267b-7bca-418f-ad9e-8631a29854cb
[xvii] Bkz. I. Sinclair ve R. Read, ‘“A National Scandal”: A Timeline of the UK Government’s Woeful Response to the Coronavirus Crisis’, https://bylinetimes.com/2020/04/11/a-national-scandal-a-timeline-of-the-uk-governments-woeful-response-to-the-coronavirus-crisis/
[xviii] Bkz., örneğin, I.X. Kendi, ‘What the Racial Data Show’, https://www.theatlantic.com/ideas/archive/2020/04/coronavirus-exposing-our-racial-divides/609526/, N. Scheiber, N.D. Schwartz ve T. Hsu, ‘”White Collar Quarantine” Over Virus Spotlights Class Divide’, The New York Times, https://www.nytimes.com/2020/03/27/business/economy/coronavirus-inequality.html, J. Valentino-DeVries, D. Lu ve G. Dance, ‘Location Data Says It All: Staying at Home During Coronavirus is a Luxury, The New York Times, https://www.nytimes.com/interactive/2020/04/03/us/coronavirus-stay-home-rich-poor.html, ve S. Lerner, ‘Coronavirus Numbers Reflect New York City’s Deep Economic Divide’, https://theintercept.com/2020/04/09/nyc-coronavirus-deaths-race-economic-divide/
[xix] Bkz., örneğin, J. Michell, ‘Coronavirus Reveals the Cost of Austerity’, https://tribunemag.co.uk/2020/04/coronavirus-reveals-the-cost-of-austerity, ve M. Sandbu, ‘Huge Fiscal Spending is Needed to Fight the Coronavirus Downturn’, Financial Times, https://www.ft.com/content/9963f71e-67b2-11ea-800d-da70cff6e4d3
[xx] Z. Wood, ‘Tesco Defends £635m Dividend Payout after Coronavirus Tax Break’, https://www.theguardian.com/business/2020/apr/08/tesco-sales-up-30-per-cent-because-of-pre-lockdown-stockpiling-coronavirus
[xxi] Bkz. C. Leys, ‘How Market Reforms Made the NHS Vulnerable to Pandemics’, https://socialistproject.ca/2020/03/how-market-reforms-made-the-nhs-vulnerable-to-pandemics; H. Siddique, ‘Despite PM’s Praise of Nurses, It’s Tory Policies that Made them Suffer’, https://www.theguardian.com/society/2020/apr/13/despite-pms-praise-of-nurses-its-tory-policies-that-made-them-suffer, ve S. Wren-Lewis, ‘Who Still Thinks Austerity Was a Good Idea?’, https://mainlymacro.blogspot.com/2020/04/who-still-thinks-austerity-was-good-idea.html?m=1. ABD örneği için bkz. S.B. Glasser, ‘How Did the U.S. End Up with Nurses Wearing Garbage Bags?’, https://www.newyorker.com/news/letter-from-trumps-washington/the-coronavirus-and-how-the-united-states-ended-up-with-nurses-wearing-garbage-bags
[xxii] R. Saunders, ‘“There is Such a Thing as Society”: Has Boris Johnson Repudiated Thatcherism?’, https://www.newstatesman.com/politics/uk/2020/03/boris-johnson-thatcher-society-no-such-thing-policies
[xxiii] Bkz., örneğin, G. Mankiw, ‘Thoughts on the Pandemic’, http://gregmankiw.blogspot.com/2020/03/thoughts-on-pandemic.html
[xxiv] Benzer bir yaklaşım için, bkz. D. Henwood, ‘A Few Ambitious Points on Fighting the Crisis’, https://lbo-news.com/2020/03/20/a-few-ambitious-points-on-fighting-the-crisis/?fbclid=IwAR2k5vz91AwG7hl_foOmbWVGEEPwn0WdQivEmXWGGfaeNBWBGPFloo0-UKY ve S. Gindin, ‘The Coronavirus and the Crisis This Time’, https://socialistproject.ca/2020/04/coronavirus-and-the-crisis-this-time
[xxv] Bkz. örneğin, O. Salem, ‘The PM Should Offer a National Unity Government – And Labour Should Accept’, https://labourlist.org/2020/04/the-pm-should-offer-a-national-unity-government-and-labour-should-accept/
