Birçok ilaç ve tıbbi test, özellikle ulusötesi dev ilaç şirketlerinin fikri mülkiyet yasaları taarafından uygulanan tekel güçlerini kötüye kullanma ve fiyatları karlarını uzun dönemde en üst düzeye çıkaracak şekilde ayarlama becerileri sayesinde insanlığın çoğu için erişilebilir değildir. En temel araştırmalar devlet desteği ile ve son yıllarda hayırsever inisiyatifler tarafından fonlanıyor. Karlı bir fırsat kendini gösterdiğinde, patent sahibi “karın tamamını aldığı” için girişimci kapitalistler bir yeniliğin patentlerini almak ve “piyasaya sürmek” için “son ayak” çabalarını fonluyor. Birçok kişi fikri mülkiyet haklarının (FMH) bir biçimi olan patentlerin, geçici olarak yasal bir tekel yaratmasıyla, yeniliği teşvik etmek ve araştırma ve geliştirme maliyetlerini düşürmek için gerekli olduğuna inanıyor. FMH’ları tekel haklarıdır Patent sahipleri patentleri güvence altına aldıktan sonra potansiyel rakipleri caydırmak ve zayıflatmak için ve tekel konumlarını mümkün olduğunca, herhangi bir yolla uzatmak için ilave önlemler alır. Özel şirketler daha sonra kendi tekellerini fahiş fiyatlar talep etmek için kullandı. 2015’te Turing Pharmaceuticals, 13.50 dolardan 750 dolara, 50 kat yükselterek, Daraprim’in- ölü parazitik enfeksiyonlarla mücadele etmek için kanser ve HIV’li hastalar tarafından kullanılan bir ilaç- haklarını satın aldı! Fahiş fiyat uygulayan şirket, ABD basının “İlaç Birader” ismini verdiği ve “Amerika’nın en çok nefret edilen adamı” olduğu farzedilen Martin Shkreli tarafından yönetiliyor. Tekellerini genişletmek isteyen şirketler, orijinal buluş ile yakından bağlantılı küçük varyasyonları içeren “takip” patentlerini kayıt altına alarak onları “düzenli aralıklarla ufak tefek değişiklikler yaparak yenilemeye” (evergreening) çalışıyor. “Patentlerin düzenli aralıklarla ufak tefek değişiklikler yapılarak yenilenmesi” sayesinde şirketler uzun dönem tekel oluşturmak için patentler sistemini kullandı. Diğerleri hiçbir şey icat etmeden veya kendi ürünlerini üretmeden, dava açarak veya lisanslamadan kar elde etmek için birçok patent almakla, “trol amaçlı patentleme faaliyeti”(patent trolling) ile ilgilenmektedir. Trolleme patent sahibinin, zaman zaman ‘patent thickets’ –yani birbiri ile çakışan FMH ağları- ve bununla ilgili çıkmazlar yaratarak, patentli bilginin kullanımını sınırlandırarak ve daha fazla yeniliği etkili bir şekilde engelleyerek, patentlerine ihtiyacı olanlara şantaj yapmasına olanak sağlar. ABD Ocak 2017’de Trans-Pasifik Ortaklığı’ndan (TPO) çekilmeden önce TPO hükümleri, FM korumalarını “biyolojik maddeleri”, yani diyabet hastaları için insulin gibi doğal olarak oluşan maddeleri kapsayacak şekilde genişletirdi. Bu ağır TPO hükümleri, ABD’nin çekilmesini izleyen  Kapsamlı ve İlerici bir Trans-Pasifik Ortaklığı’nda (KİTPO) askıya alındı, ama ABD’yi TPO’ya tekrar katılmaya teşvik etmek için kolaylıkla eski durumuna getirilebilir. Halk sağlığına çelme takmak ABD tarzı FMH rejimleri Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) Ticaretle İlgili Fikri Mülkiyet Hakları (TRIPS) anlaşmasının kabul edilmesinden bu yana çok çeşitli araçlarla dünya geneline yayıldı. TRIPS’e göre bütün DTÖ üyeleri, diğer şeylerin yanı sıra diğer ülkelerde kayıt altına alınmış ithal FMH’lar da dahil olmak üzere en az 20 yıl boyunca patent korumasını içeren asgari bir FMH koruması sağlamak zorundadır. TRIPS aynı zamanda hükümetlere patentli bir buluşun kullanımını üçüncü tarafa veya kamu kuruluşuna, patent-sahibinin izni olmaksızın lisanslamasına olanak vererek “zorunlu lisans” imtiyazını kullanma koşullarını da belirler. TRIPS’in, teknoloji transferini teşvik ederek ve yeniliği arttırarak yabancı yatırımları çekmek suretiyle gelişmekte olan ülkelere yarar sağladığına dair tartışmalı bulgular vardır. TRIPS, aksine gelişmekte olan ülkelere önemli ve önlenebilir maliyetler getirmiştir. Gelişmekte olan ülkelerin TRIPS imtiyazlarından faydalandığı yerlerde, bu istisnaların kapsamını ortadan kaldırmasalar bile sınırlamaları için ilaç devlerinden ve devletlerinden uluslararası baskı ile karşılaşmışlardır. Malezya,  TRIPS altında Hepatit C tedavisi için sofosbuvir üretmek amacıyla “zorunlu lisanslama” kullanan ilk ülkedir. Patent sahibi Gilead’in ilacının maliyeti tüm süreç için neredeyse 300 000 RM (68 000 ABD doları) iken jenerik [madde] yalnızca 1000 Rmdir. ABD’li “Büyük İlaç Devi” Malezya’ya “zorunlu lisansını” kullanmayı bırakması için baskı uygulamıştır. Fikir korsanlığı için FM Gelişmekte olan ülkeler, azgelişmiş antitröst rejimleri, hukukun uygulanmasındaki zayıf kapasiteleri ve etkili ortaklarına bağlı olarak ulusötesi ilaç holdinglerinin tekelci uygulamalarını çoğu zaman denetleyememektedir. Bu şirketler  gelişmekte olan ülkelerin “geleneksel bilgi sistemlerinden” gelen tıbbi ürünleri ve süreçleri, “biyolojik maddeler” olarak bilinen doğal olarak oluşmuş maddeler dahil, o ürünler üzerindeki patentleri korumak için “yeniden paketleyebilir”. Zerdeçal Hindistan’da diğer şeylerin yanısıra ilaç, gıda ve boyada yaygın olarak kullanılmaktadır. 1995’te ABD, Mississipi Üniversitesi Tıp Merkezi’ne yaraları iyileştirmesi için zerdeçal tozunun kullanım ve yönetim patentini bağışladı, bunu, zerdeçal satışı ve dağıtımı için özel bir hak vererek yaptı. Hindistan Bilimsel ve Endüsriyel Araştırma Konseyi (CSIR) zerdeçalın Hindistan’da yüzyıllardır kullanıldığını ileri sürerek, Sanskrit, Urdu, Hint ve diğer dillerde tarihsel referanslar sunarak buna itiraz etti. ABD patenti nihayetinde “yenilik” unsurundan yoksun olduğu için iptal edildi, ama bu üstün gayret gerektirmişti. Alternatifler Gelişmekte olan ülkeler artık kendi teknolojik kapasitelerini ve yapabilirliklerini geliştirme becerilerini daha da sınırlandırarak teknoloji transferine ihtiyaç duymuyor. Dolayısıyla, birçok gelişmekte olan ülke hükümetine, sanayileşmenin, ekonomilerinde ulusötesi şirketlerin kendi “katma-değer” faaliyetlerini konumlandırmasını cömertçe teşvik etmek dışında bir yolu olmadığı telkin ediliyor. Joseph Stiglitz, Dean Baker ve Arjun Jayadev’in Innovation, Intellectual Property and Development (Yenilik, Fikri Mülkiyet ve Kalkınma) çalışması özellikle gelişmiş ekonomiler için geçerli olan yeniliği teşvik etmek için alternatifler önermektedir. Bunlar, merkezileşmiş doğrudan AR-GE finansmanı, araştırma harcaması için yerelleşmiş vergi indirimleri; yenilikçi araştırmayı keşfetmek ve taltif etmek için ödüller kullanmak; ve özgür bilgi akışını teşvik etmek için açık kaynak platformları oluşturmayı kapsamaktadır. Şimdiki FM kurallarının yol açtığı güçlü özel tekeller olmaksızın, gelişmekte olan ülkeler uluslararası rekabetçi endüstriyel kapasitelerini ve teknolojik yapabilirliklerini geliştirmek için çok daha iyi beklentilere sahip olurken ilaç ve diğer ürünlerin erişilebilir olmayan fiyatları önemli ölçüde düşecektir. *Claire Lim  bir dönem İngiltere’de çalışmış olan bir avukattır.  ** Jomo Kwame Sundaram  üniversitede öğretim görevlisi ve kıdemli BM görevlisiydi.  Her ikisi de, görüşleri burada açıklanmayan Khazanah Araştırma Enstitüsü ile çalışıyor.  [www.networkideas.org'taki orijinalinden Türkçe'ye Ekin Değirmenci tarafından PolitikYol için çevrilmiştir.]