Donald Trump yönetiminin, İran ve Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin 5 daimi üyesi ABD, Rusya, Çin, Almanya, Birleşik Krallık ve Fransa (P5+1 ülkeleri) ile birlikte 2015 yılında imzaladığı Ortak Kapsamlı Eylem Planı’ndan (JCPOA) 8 Mayıs tarihinde tek taraflı olarak çekilmesinin ardından İran’a yönelik ikinci dalga ekonomik yaptırımlar bugün itibariyle yürürlüğe girdi.
İran, Avrupa’da hammade ve hizmet ihracatçısı olarak varlığını sürdürürken yeni yaptırımların ardından “muafiyet” alamayan Avrupalı şirketlerin İran projelerini, yaptırımların duyurulduğu temmuz ayından bu yana teker teker durdurduğu görülmüştü. Fakat son günlerde Avrupa Birliği’nin (AB) yaptırımların ardından dolanma ve petrol alışverişinde dolardan kurtulma hamleleri geliştirdiği görülüyor.
Diğer yandan bugün yürürlüğe giren yeni yaptırımlar, ağırlıkla İran’ın enerji ihracatını hedef alıyor.
İşte 5 soruda ABD’nin İran’a uyguladığı tek taraflı yaptırımlar:
1. Yaptırımların kapsamında neler var?
ABD’nin JCPOA ya da nükleer anlaşmadan tek taraflı olarak çekilmesinden 180 gün sonra devreye girecek şekilde hazırlanan yaptırımlar, İran menşeli petrol şirketlerinin uluslararası bazda ticaret yapmasına engeller getirirken aynı zamanda devletler ve üçüncü şahısların da bu şirketlerle ticari ilişkiler geliştirmesine kısıtlamalar getiriyor. Bu süreçten en çok etkilenenler İran’ın en büyük müşterileri arasında yer alan Avrupa merkezli şirketler oldu. Geçtiğimiz aylarda Fransız petrol devi Total, Basra Körfezi’ndeki Güney Pars 11 projesinden çekildiğini açıklamıştı.
Bunun yanı sıra yaptırımların hedefinde İran merkezli bankalar ve finans kuruluşları da yer alıyor. Yaptırımlarla birlikte İran Merkez Bankası başta olmak üzere çeşitli İranlı bankaların döviz transferi (SWIFT) işlemleri engelleniyor.
Yaptırımların kapsamında sigortacılık ve taşımacılık sektörleri de hedef alınıyor.
2. AB’nin yaptırımları aşma planı nedir?
Geçtiğimiz haftalarda Reuters’a konuşan AB yetkilileri, İran’ı hedef alan yaptırımlardan kurtulmak için oluşturulan mekanizmanın 4 Kasım’dan itibaren yürürlüğe gireceğini açıkladı. Yetkililer, söz konusu mekanizmanın bir sonraki yıl işlerlik kazanacağını belirtti.
Verilen bilgiye göre AB tarafından oluşturulan “Özel Amaçlı Araç” [Special Purpose Vechile – SPV] mekanizması enerji ticaretinde doları devre dışı bırakacak şekilde tasarlandı. AB’nin oluşturduğu takas yöntemi sayesinde İran’dan satın alınacak ham petrolün ödemeleri, ABD finans sistemi aşılarak ürün ve hizmetlerle karşılanacak.
Reuters’a konuşan bir yetkili, mekanizmanın 4 Kasım’da yürürlüğe gireceğine işaret etse de bunun aylar sürecek bir zaman aşımına tabi olacağını belirtti.
AB Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Federcia Mogherini, söz konusu mekanizmayı ilk olarak eylül ayında düzenlenen BM Güvenlik Konseyi oturumunda duyurmuştu.
3. Türkiye yaptırımlardan etkilenecek mi?
İran’ın enerji ticaretini hedef alan yaptırımların Türkiye’yi de etkilemesi bekleniyor. Türkiye, şuan İran’ın doğalgaz müşterileri arasında yer alıyor.
Çin, Hindistan, Japonya ve Güney Kore ile birlikte Türkiye de İran’dan petrol ithalatı yapan ülkeler arasında.
Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu’nun 2017 verilerine göre, Türkiye yıllık ham petrol ihtiyacının yaklaşık yüzde 50’sini İran’dan karşılıyor. Buna göre, Türkiye’nin 2017’de ithal ettiği 25,7 milyon tonluk ham petrolün 11,4 milyon tonu İran’dan alındı.
4. ABD Hazine Bakanlığı’nın açıkladığı yaptırım muafiyetlerinin detayları neler?
ABD Hazine Bakanlığı’nın geçtiğimiz gün yaptığı açıklamada, Azerbaycan’nın Şahdeniz havzasındaki doğal gazını Türkiye’ye ve buradan Avrupa’ya taşıyacak projelerde İranlı şirketlerle iş yapılması serbest kılındı.
Reuters’ın haberine göre açıklamada söz konusu muafiyet, “Türkiye ve Avrupa’nın enerji güvenliğini tesis etmek” ve “Rusya ile İran hükümetlerinden enerji alanında bağımsız strateji izlemelerine yardımcı olmak” şeklinde gerekçelendirildi. Diğer yandan ABD Dışişleri Bakanı Pompeo, 3 Kasım’da 8 ülkeye “kısmi muafiyet” tanınacağını bildirmiş, ülkelerin isimlerini açıklamamıştı.
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Fatih Dönmez, konuya ilişkin yaptığı açıklamada, “Bize gelen bilgiler Türkiye’nin de içerisinde olduğu şeklinde. Detayları henüz ulaşmadı” ifadelerini kullanmıştı.
5. Rusya ne diyor?
Rusya Dışişleri Bakanlığı, 3 Kasım günü yaptığı açıklamada, ABD’nin İran’a yaptırımlarını kınayarak, nükleer anlaşmadan tek taraflı olarak çekilen ABD’nin, anlaşmayla kaldırılan tüm yaptırımları yeniden yürürlüğe koymasının “İran’ın nükleer programıyla ilgili gösterilen tüm çabaları baltaladığını” söyledi.
Açıklamada, “Rusya’nın yaptırımlara karşın İran’la ekonomik işbirliğini sürdürmek için gerekli her şeyi yapacağı” belirtikdi.
Açıklamada, “BM’nin onayı olmadan alınan ve üçüncü tarafların çıkarlarını ilgilendiren tüm yaptırım kararlarını reddediyoruz” ifadeleri yer buldu.
ABD’nin yaptırım kararını yeniden gözden geçirilmesi talebinin yer aldığı açıklamada, “Rusya’nın yaptırımlara karşın İran’la uluslararası ticari, ekonomik ve mali işbirliğinin korunması ve genişletilmesi için gereken her şeyi yapacağı” ifade edildi.
